1. Thái Trị trong phong trào Đồng Khởi (1959-1960)

Theo quy định của Hiệp định Genéve, vùng Đồng Tháp Mười là khu vực mà cách mạng phải bàn giao lại cho địch trong vòng 100 ngày. Do vậy, từ sau ngày 20/7/1954, chính quyền cách mạng đã tập trung giải quyết những công việc quan trọng như: sắp xếp, bố trí lực lượng cán bộ, đảng viên, cấp giấy chủ quyền ruộng đất cho nông dân.

Đồng thời chính quyền cách mạng cũng huy động cán bộ, chiến sĩ giúp nhân dân xây dựng cầu, đường, trường học, nhà cửa đã bị hư hại trong chiến tranh. Những việc làm trên đã củng cố niềm tin, cổ vũ mạnh mẽ quyết tâm cách nhân dân trong cuộc đấu tranh với kẻ thù mới.

Về phía địch, từ cuối năm 1954, lực lượng giáo phái Cao Đài, Hòa Hảo tràn vào chiếm đóng vùng Đồng Tháp Mười. Bọn này tuy chống lại Ngô Đình Diệm nhưng cũng ra sức truy lùng, bắt bớ, bắn giết cán bộ, đảng viên và những người kháng chiến cũ. Chúng đã tập trung đồng bào, làm áp lực để tìm ra những cán bộ, đảng viên còn ở lại. Trong thời gian 1955-1956, ngụy quyền Ngô Đình Diệm tập trung vào việc đánh dẹp các giáo phái thân Pháp. Đến tháng 6/1956, các giáo phái đã bị thanh toán, Mỹ-Diệm tiến hành củng cố quân đội và chính quyền tay sai.

Từ năm 1957, chúng bắt đầu xây kh dựng nhiều khu dinh điền ở dọc biên giới nhằm ngăn chặn hành lang chiến lược và phá hoại vùng căn cứ cách mạng Đồng Tháp Mười. Chúng bắt nhân dân tại chỗ phải lùi sâu vào nội địa cách biên giới khoảng 4km để thành lập khu dinh điền. Gần 20.000 người, phần lớn là giáo dân được chúng đưa từ miền Bắc vào sống trong các khu này.

Vào năm 1959, địch xây dựng khu dinh điền Thái Trị và xây dựng bộ máy ngụy quyền gọi là Hội đồng hương chính gồm 5 chức danh là: Đại diện, Ủy viên cảnh sát, Ủy viên kinh tế - Tài chánh, Ủy viên thanh niên và y tế cộng đồng. Ở cơ sở, địch thành lập Ban trị sự ấp, Hội đồng ấp và cán bộ hương thôn. Bọn chúng thường càn quét, cướp của, đốt nhà để bắt buộc nhân dân vào sống trong khác khu tập trung do chúng kiểm soát. Nói chung, do sự đàn áp, khủng bố ác liệt của kẻ thù, trong khi cấp trên chưa cho phép đấu tranh vũ riêng tạm thời lắng xuống. trang, phong trào cách mạng miền Nam nói chung và ở Thái Trị nói riêng tạm thời lắng xuống.

Trước tình hình cách mạng miền Nam đang tổn thất nghiêm trọng, đồng chí Lê Duẩn đã biên soạn đề cương cách mạng miền Nam và được Xứ ủy thông qua vào tháng 12/1956 với nội dung chính như sau: “Con đường tiến lên của cách mạng miền Nam là phải dùng bạo lực, tổng khởi nghĩa giành chính quyền”.

Tháng 4/1957, ta thành lập tỉnh Kiến Tường gồm 4 vùng, tương ứng với 4 quận của địch. Thực hiện chỉ đạo của cấp trên, Ban cán sự vùng đã xây dựng và củng cố các chi bộ, xã đội, thành lập đội du kích, các ban đấu tranh chính trị ở các xã. Lúc bấy giờ, xã Thái Trị chưa được thành lập nhưng phong trào cách mạng của nhân dân nơi đây được sự lãnh đạo của tổ chức Đảng của các xã: Vĩnh Trị, Hưng Điền, Bình Thành Thôn và Thái Bình Trung.

Sang năm 1959, phong trào cách mạng ở Kiến Tường nói chung và Thái Trị nói riêng dần dần hồi phục. hợp với đơn vị 408 tìm cách trừ khử bọn địa chủ phản động, giành Tỉnh ủy Kiến Tường đã chủ trương đưa đơn vị 402 về Vùng 8 phối lại ruộng đất cho nông dân, đồng thời đột nhập vào các khu dinh điền – nơi trập trung cư dân từ miền Bắc, miền Trung, trong đó có khu dinh điền Thái Trị - đều bị phá lỏng.

Tháng 1/1959, Ban chấp hành Trung ương Đảng họp Hội nghị 15 và ra nghị quyết (Nghị quyết 15) đánh dấu một bước ngoặt về sự chuyển hướng chỉ đạo chiến lược của Đảng đối với cách mạng miền Nam, tạo điều kiện phát động một phong trào đấu tranh rộng lớn của quần chúng chống lại chế độ độc tài phát xít Ngô Đình Diệm. Nội dung cơ bản của Nghị quyết 15 là: “Con đường phát triển cơ bản của cách mạng miền Nam là khởi nghĩa giành chính quyền, dựa vào lực lượng chính trị của quần chúng là chủ yếu, kết hợp vũ trang để đánh đổ quyền thống trị của đế quốc và phong kiến, dựng lên chính quyền nhân dân...

Quán triệt tinh thần Nghị quyết 15, tỉnh ủy Kiến Tường trên cơ sở tình hình thực tiễn đã đề ra chủ trương lấy tấn công quân sự làm đòn xeo, phát động quần chúng nổi dậy diệt ác, phá kìm, giải tán tề xã, tề ấp, phá các khu dinh điền, khu trù mật, giành quyền làm chủ, mở rộng vùng giải phóng ở nông thôn. Tỉnh ủy chỉ đạo triển khai tinh thần Nghị quyết 15 đến các chi bộ, các tổ chức vũ trang và quần chúng cách mạng của tỉnh. Sau nhiều năm bị Mỹ – Diệm kìm kẹp, áp bức mà không được phép vũ trang chống lại, Nghị quyết 15 đã được quần chúng hân hoan đón nhận và hưởng ứng mạnh mẽ.

Ngày 15/1/1960, tỉnh ủy Kiến Tường phát lệnh khởi nghĩa. Trong 3 đợt Đồng khởi, được sự hỗ trợ của đơn vị 408, du kích các xã Hưng Điền, Vĩnh Trị, Thái Bình Trung nhiều lần đột nhập vào các khu dinh điền, diệt ác ôn, phát động nhân dân nổi dậy đòi về ruộng vườn làm ăn sinh sống. Tháng 4/1961, lực lượng vũ trang tỉnh Kiến Tường và địa phương quân vùng 8 đã đột nhập vào khu dinh điền Thái Trị, bám trụ 1 ngày, bắt hết bọn tề xã, tề ấp, giáo dục rồi giải tán. Cũng trong đợt này, ta đã phục kích tiêu diệt 10 tên địch, bức rút tua Chót Rùm và đốt 4 máy cày của địch đến thực hiện chủ trương khai hoang nhưng thực chất là phá căn cứ của ta và giành đất của nông dân tại chỗ.

Ngày 18/10/1961, tiếp tục phong trào đánh địch trong mùa lũ, lực lượng vũ trang Vùng 8 đánh đồn Thái Kỳ. Đồn này do 1 trung đội bảo an đóng giữ nhằm mục đích bảo vệ khu dinh điền Thái Trị. Địa thế đồn này khá hiểm yếu: xung quanh là đồng nước sâu 2m, nếu muốn tiếp cận đồn phải vượt qua khoảng trống hơn 2km, nếu có gió lớn thì xuồng nhỏ không đi được. Cư dân ấp Thái Kỳ phần lớn có quan hệ với cách mạng từ trong kháng chiến chống Pháp, bị địch buộc di cư vào nên có cảm tình và sẵn sàng ủng hộ, hợp tác với cách mạng. Lợi dụng sự chủ quan của địch, ta móc nối với cơ sở binh vận trong đồn, lên kế hoạch tấn công bằng cách tập kích kết hợp với nội ứng. Kết quả trận đánh, ta diệt 8 tên địch, bắt sống 6 tên, thu 18 súng và nhiều quân trang, quân dụng. Ta bảo toàn được lực lượng và rút lui về căn cứ an toàn. Sau trận này, ta đẩy mạnh công tác tuyên truyền giác ngộ quần chúng, gầy dựng cơ sở, bổ sung quân số cho lực lượng vũ trang, làm chuyển biến phong trào trong vùng,

nhất là ở khu vực ấp Thái Kỳ.

2. Thái Trị giai đoạn 1961-1965

Thắng lợi của phong trào Đồng khởi năm 1960 của ta đã làm cho quốc sách “Tố cộng, diệt cộng” của địch bị phá sản và ngụy quyền cơ sở sụp đổ. Tình hình trên buộc đế quốc Mỹ và tay sai phải chuyển sang chiến lược chiến tranh mới gọi là “Chiến tranh đặc biệt”. Đây là một bộ phận của “chiến lược toàn cầu phản cách mạng với phản ứng linh hoạt” của Mỹ.

Thực hiện chiến lược này, Mỹ tài trợ mọi chi phí chiến tranh, từ cung cấp vũ khí, cố vấn quân sự đến xây dựng quân đội cho ngụy quyền Sài Gòn, dùng nó làm công cụ chủ yếu để đàn áp các cuộc nổi dậy của nhân dân và tiêu diệt lực lượng vũ trang cách mạng.

Mỹ còn đề ra một kế hoạch gồm 3 bước. Bước một là thành lập 16.000 ấp chiến lược trong 2 năm 1961-1962 để bình định miền Nam trong 18 tháng. Bước hai, Mỹ sẽ khôi phục kinh tế, hoàn thiện bình định, tăng cường sức mạnh cho ngụy quân. Bước ba, Mỹ sẽ phát triển kinh tế miền Nam, kết thúc chiến tranh, rút quân Mỹ về nước. Vì vậy, ngay từ đầu năm 1961, Mỹ đã sắp xếp lại chiến trường, xây dựng quân ngụy thành đội quân đánh thuê khá mạnh để làm công cụ chủ yếu thực hiện chiến lược “chiến tranh đặc biệt”.

Về tổ chức chiến trường, địch phân chia lãnh thổ thành các vùng chiến thuật, các tiểu khu, chi khu để thuận tiện cho việc càn quét, bình định. Trong đó, tỉnh Kiến Tường thuộc khu chiến thuật Tiền Giang thuộc vùng 4 chiến thuật. Địch điều đến đây 2 trung đoàn thuộc sư đoàn 7 để yểm trợ cho lực lượng bảo an và các đoàn bình định đẩy mạnh càn quét, đánh phá hòng tiêu diệt lực lượng cách mạng, gom dân vào các ấp chiến lược.

Tại Thái Trị, từ đầu năm 1962, địch xây dựng ấp chiến lược tại Thái Kỳ. Ý đồ của chúng khi xây dựng ấp chiến lược là bắn một mũi tên mà trúng 3 mục tiêu. Về chính trị, chúng rêu rao cho nhân dân trong ấp tự cai quản dựa trên dân chủ pháp trị, về xã hội, chúng mị dân là sẽ thực hiện xã hội công bằng, cải thiện dân sinh, về quân sự, ấp chiến lược sẽ tách “Cộng sản“ ra khỏi dân, làm cho “Cộng sản” mất lợi thế về chiến tranh, không bổ sung được lực lượng. Mỹ- Diệm còn vũ trang cho dân quân tự vệ làm lực lượng thường trực tại chỗ, đóng vai trò là “bộ phận lưới”, trong khi đó quân chủ lực, bảo an có vai trò mũi dùi. Mục tiêu chiến lược của địch trong việc xây dựng ấp chiến lược là xây dựng những “pháo đài chống cộng” và thực hiện phương châm: “Lấy dân để chiếm đất, chứ không chiếm đất để giữ dân”.

Mỗi ấp chiến lược đều có kiểu kiến trúc giống như một nhà tù khổng lồ để giam giữ nhân dân với lũy đất và hào cắm chông bao quanh. Ngoài ra, địch còn đóng cọc sắt, rào kẽm gai kiên cố, xây dựng một lô cốt, bố trí lực lượng dân vệ làm nhiệm vụ bảo vệ và tuần tra. Canh gác trong ấp chiến lược là lực lượng Thanh niên chiến đấu được huấn luyện và trang bị vũ khí đầy đủ.